Giữa Khổng Tử và Lão Tử ai là người trí tuệ hơn?

Khổng Tử và Lão Tử là hai nhà tư tưởng nổi tiếng thời Xuân Thu. Đã bao giờ bạn đặt ra câu hỏi, giữa Khổng Tử và Lão Tử ai là người trí tuệ hơn chưa? Kỳ thực chính người trong cuộc cũng đã cho chúng ta câu trả lời.

Có giai thoại kể rằng, sau khi bái kiến Lão Tử trở về, Khổng Tử trầm mặc suốt ba ngày không nói. Điều gì đã diễn ra khi hai bậc thánh giả hội ngộ?

Cuộc hội thoại thứ nhất

Gặp được Lão Tử, Khổng Tử đã đưa ra một vài câu hỏi, sau khi nghe Lão Tử giải đáp thì Khổng Tử vô cùng bội phục. Khi trở về nước Lỗ, các đệ tử của Khổng Tử hỏi ông: “Tiên sinh đến thăm Lão Tử, có gặp được ông ấy không?”

Khổng Tử nói: “Gặp được!”

Đệ tử hỏi: “Lão Tử là người như thế nào?”

Khổng Tử đáp: “Người có tư tưởng khoáng đạt như chim, ta có thể dùng cung tên bắn hạ. Người có tư tưởng như con cá bơi, ta có thể dùng lưỡi câu để bắt lên.Người tư tưởng không trói buộc như cầm thú, ta có thể đuổi theo bắt được. Còn như con rồng, ta không biết gì về nó? Rồng mượn gió mây thượng lên chín tầng trời. Ta thấy Lão Tử giống như một con rồng. Học thức uyên thâm khó lường, chí thú cao xa khó hiểu, như con rắn tức thì co duỗi, như con rồng ứng thời biến hóa. Lão Tử thật sự là thầy của ta”.

Khi Lão Tử tống biệt Khổng Tử, lão Tử nói: “Ta nghe nói người giàu sang phú quý tặng tài vật cho người khác, còn người nhân nghĩa lại tặng lời nói cho người khác. Ta không phú, không quý, cũng không có tiền cho ông, nên ta muốn tặng ông đôi lời. 

Trong thế gian này, người thông minh thâm sâu, sở dĩ gặp rắc rối, thậm chí dẫn đến cái chết, là vì chế nhạo cái sai của người; sở dĩ người giỏi hùng biện, thông đạt thế sự lại chiêu mời tai họa, là vì vạch ra cái ác của người. Là thế hệ sau thì đừng đề cao mình, người làm tôi tớ thì đừng cho mình cao minh hơn. Ta hy vọng ông ghi nhớ điều này”.

Khổng Tử lạy dập đầu sát đất nói: “Đệ tử nhất định ghi nhớ cẩn trọng trong tâm!”

• Như Lão Tử đã nói, người thông minh thường gặp họa vì chế nhạo lỗi lầm của người khác. Những người giỏi biện luận gặp rắc rối vì nói ra lỗi lầm của người khác. Nếu bạn là hậu bối, đừng vội cho là mình hiểu biết hơn người; nếu bạn là cấp dưới của người khác, đừng thể hiện mình là người tài giỏi.

Người xưa có câu: “Trăng sáng thì sao thưa”, tức là trăng quá sáng thì các ngôi sao sẽ thưa thớt. Khi một người quá tài năng, anh ta nổi bật khiến người khác bị lu mờ. Con người ai cũng cần thể diện, người thông minh hiển lộ tài năng nổi trội sẽ che lấp người khác, dễ dàng làm tổn hại thể diện của người khác.

Khi Tô Thức gặp khó khăn, ông đã nói: “Tội lỗi của Tô Thức là gì? Riêng danh tiếng đã vang quá cao xa rồi. Trong khi đó, núi không hiển, nước không lộ, âm thầm làm việc tốt là đạo tránh tai họa và bảo vệ chính mình”.

Cuộc hội thoại thứ hai

 Khi hai người đi đến bờ sông Hoàng Hà, thấy nước dâng cao và sóng đục cuồn cuộn, Khổng Tử đứng nhìn hồi lâu rồi cảm thán: “Thời gian như dòng chảy, ngày đêm chẳng ngừng. Hoàng Hà nước chảy vô tận, năm tháng đời người không ngừng trôi. Nước sông không biết chảy đi đâu, đời người không biết trở về đâu?” 

Lão Tử đáp: “Con người sinh ra ở giữa trời đất, là một với trời đất. Trời và đất là vật tự nhiên; đời người cũng là tự nhiên. Con người có sự thay đổi, có già, có trẻ, có tráng niên thì có lão niên, giống như trời và đất có sự luân phiên của xuân, hạ, thu, đông. Có gì phải buồn?

 Sinh trong tự nhiên, chết trong tự nhiên, người thuận theo tự nhiên thì bản tính không hỗn loạn; người không thuận theo tự nhiên thì bị nhân nghĩa trói buộc. Trong tâm có công danh thì tình lo nghĩ sinh khởi, trong tâm có lợi dục thì phiền não tăng thêm.”

Khổng Tử giải thích: “Đệ tử lo đại đạo không được thực hành, nhân nghĩa không được thực thi, chiến loạn không ngừng, nước loạn không thể trị. Ví như, có người đã than thở rằng, cuộc đời ngắn ngủi, tạm bợ, không thể làm nên chuyện, chẳng có công lao gì cho đời, không thể giúp gì cho dân, thế thì tiếc lắm”.

 Lão Tử nói: “Thiên địa không có con người thúc đẩy vẫn tự vận động, nhật nguyệt không do con người đốt cháy vẫn tự tỏa sáng, các vì tinh tú không có con người vẫn tự mình sắp đặt vị trí, muôn vật tự mình hiện hữu mà không do con người tạo ra. Đây là điều mà thiên nhiên làm, vậy tại sao con người lại phải bận tâm?”

Con người sở dĩ sinh ra, sở dĩ không sinh ra, sở dĩ có vinh, sở dĩ có nhục, là có lý của tự nhiên, theo đạo của tự nhiên. Thuận theo lý của tự nhiên mà khởi, tuân theo đạo của tự nhiên mà hành thì quốc gia tự nhiên trong sáng, lòng dân tự khắc chính trực. Tại sao lại tập trung vào lễ nhạc và đề xướng nhân nghĩa? Tập trung vào lễ nhạc và nhân nghĩa là đi ngược lại với bản tính của con người. Giống như đánh trống để tìm kiếm những người muốn trốn thoát. Trống đánh càng to, người trốn càng xa”.

Khổng Tử thì trong tâm lo lắng nhưng Lão Tử thì “ung dung tự tại”, ý ông là, nhân nghĩa phải đến một cách tự nhiên, không nên ép buộc một cách giả tạo. 

Về quan điểm này của Lão Tử, Hồ Thích tiên sinh cũng từng bày tỏ: “Một quốc gia bẩn thỉu, nếu người dân tuân theo phép tắc thay vì bàn về đạo đức thì cuối cùng nơi đó cũng trở thành một quốc gia chính thường, nhân nghĩa và đạo đức sẽ tự nhiên dần trở lại. Ở một quốc gia trong sạch, nếu người dân không tuân theo phép tắc mà hàng ngày khi không có việc gì để làm họ nói về đạo đức và sự cao thượng, nói về những chuẩn tắc làm người và ai cũng có lòng vị tha cho tội lỗi của nhau thì cuối cùng đất nước này sẽ thoái hóa thành một đất nước bẩn thỉu, đầy rẫy những kẻ đạo đức giả.”

Cuộc đối thoại thứ ba

Lão Tử chỉ vào sông Hoàng Hà rộng lớn và nói với Khổng Tử: “Tại sao ông không học đức tính của nước?”

 Khổng Tử hỏi: “Nước có những đức tính gì?”

 Lão Tử đáp: “Thiện nhất giống như nước. Nước có lợi cho vạn vật mà không tranh, ở nơi mọi người đều ghét, đây là đức khiêm hạ. Sông biển sở dĩ có thể làm vua của trăm khe suối, là do nó ở chỗ thấp hơn. Thiên hạ không có gì mềm mại yếu đuối hơn nước, mà những cái rắn chắc mạnh mẽ lại không cái nào có thể thắng được nước, đó là đức nhu vậy.

Do đó nhu thắng cương, nhược thắng cường. Vì nước không có hình thái cố định, nên có thể ra vào không bị ngăn cách. Vì nó không hiện hữu nên có thể nhập vào cái không hiện hữu, từ đó chúng ta có thể biết được lợi ích của việc không cần phải nói mà vẫn dạy được, không cần làm gì mà vẫn có ích”.

Khổng Tử nghe xong bừng tỉnh ngộ và nói: “Lời này của tiên sinh, khiến đệ tử chợt hiểu ra: mọi vật ở trên cao, chỉ riêng nước ở dưới thấp; mọi vật ở chỗ dễ chịu, riêng nước ở chỗ hiểm trở; mọi vật ở chỗ sạch sẽ, riêng nước ở chỗ dơ bẩn. Chỗ nước ở là chỗ mà vạn vật ghét bỏ, vậy thì ai còn tranh với nước được? Đây chính là thiện bậc nhất.” 

Lão Tử gật đầu và nói: “Nếu ông không cạnh tranh với đời, thì không ai có thể cạnh tranh với ông. Đây là bắt chước đức tính của nước. Nước giống đạo: đạo có ở khắp mọi nơi, và nước có lợi cho vạn vật. Tránh chỗ cao để đi xuống chỗ thấp, chưa bao giờ ngược dòng, là biết tìm chỗ đứng. Ở chỗ không, nên trong vắt tĩnh lặng, ở vực thẳm không thể dò tìm, là tính thâm sâu khó đoán. Tổn mà không kiệt, làm mà không cầu báo đáp, là nhân từ. Gặp tròn ắt xoay vòng, gặp vuông ắt sẽ gãy, cản ắt sẽ dừng, khơi dòng ắt sẽ chảy, đó là giữ chữ tín. 

Gột rửa mọi dơ bẩn, đo chỉnh cao thấp, đó là biết cách quản lý. Dùng để chở thì nổi, dùng để soi thì trong, dùng để công phá thì tất cả những gì kiên cố vững chắc cũng không thể địch nổi, đó là biết cách sử dụng. Ngày đêm không nghỉ, tràn đầy rồi mới tiến tiếp, là giỏi chờ thời cơ.Bậc thánh hiền giỏi thích ứng với hoàn cảnh, người trí đạt để vạn sự thuận theo tự nhiên.

Ông lần này đi rồi, nên bỏ ngạo khí trong lời nói và biểu cảm, xóa bỏ chí dục ở dung mạo. Nếu không, người chưa đến mà tiếng tăm đã đến, thân chưa tới mà gió đã động, hiển lộ phô trương, như hổ đi trên phố, ai dám dùng ông?”.

Cuộc đối thoại thứ tư

Lão Tử nói: “Muốn thấy đại đạo, trước hết phải đưa tâm trí mình quay về điểm khởi đầu của vạn vật, trong trời đất, ngoài vũ trụ. Người vật trong trời đất, cho đến nhật, nguyệt, sơn, hà  (mặt trời, mặt trăng, núi, sông) đều có hình dạng và tính chất khác nhau. Cùng một điều là tất cả đều sinh diệt theo quy luật tự nhiên, tùy theo tự nhiên mà hành chỉ (tùy theo tự nhiên mà chuyển động và dừng lại).

Biết rằng chúng khác nhau là nhìn từ bề ngoài của chúng; biết rằng chúng giống nhau là biết nguồn gốc của chúng. Nếu ông gạt những khác biệt sang một bên và quan sát những điểm tương đồng, ông có thể quay trở lại điểm khởi đầu của mọi thứ. Lúc đầu, mọi thứ được trộn lẫn thành một, vô hình, không tính và không có gì khác biệt”.

 Khổng Tử hỏi: “Nhìn thấy mọi thứ giống nhau thì có gì vui?”

 Lão Tử đáp: “Nhìn thấy giống nhau thì vạn vật đều hài hòa. Ta bình đẳng với vạn vật, bình đẳng với đúng sai. Vì vậy, có thể coi sống chết như ngày và đêm, họa phúc như nhau, thiện ác bình đẳng, không cao thấp, không vinh nhục, lòng như giếng cổ, không chút gợn sóng, tận hưởng chính mình, có chỗ nào là không vui?”

 Khổng Tử nói: “Lời tiên sinh nói đệ tử xin ghi lòng tạc dạ. Để cảm ân tiên sinh, đệ tử sẽ tuân theo chẳng dám trễ nải. Đệ tử được lợi ích rất nhiều và sẽ không bao giờ quên”. Sau đó, ông miễn cưỡng từ biệt Lão Tử.

• Thật khó để hiểu thuận theo những gì đến một cách tự nhiên, nhưng có thể dùng nước để ví dụ. Nước biết cách thuận theo tự nhiên để có thể trở thành vua của trăm loại hạt. Không hành động không phải là một phản ứng thụ động, vì nước có thể chờ đợi và nắm bắt cơ hội, tìm ra phương pháp phù hợp, biết vận dụng tài năng và tôn trọng quy luật tất yếu của vạn vật. Người không kính người mà kính trời, không sống trái luật trời, không hành động tùy tiện. 

Cảm ngộ

Một niệm không sinh thì vạn niệm đều không có. Lão Tử là đang nói về việc loại bỏ “chấp ngã”, buông bỏ cái “tôi”, buông bỏ tất cả những quy tắc và thiên kiến trong tâm trí. Chỉ khi đó chúng ta mới có thể nhìn thấy bản chất giống nhau của vạn vật.

Sau khi đọc các cuộc hội thoại giữa Khổng Tử và Lão Tử, chúng ta không chỉ biết được trí tuệ của ai thâm sâu hơn, mà còn biết được đạo làm người muốn khang ninh trường thọ thì phải học đức của nước, sống thuận theo tự nhiên, không phân biệt, bỏ chấp ngã, hòa làm một thể với trời đất.

Nguồn: Secretchina (Trương Vân Phong).

Minh Nguyệt biên dịch.